Αρχαία Ελλάδα
Στο πέρασμα των αιώνων ο άρτος ήταν το πιο σημαντικό δώρο που μπορούσε να προσφέρει ο άνθρωπος στο θεϊκό στοιχείο και η προσφορά τροφής σε θεότητα είναι μια συνήθεια με αρχαία προέλευση. Οι αρχαίοι Έλληνες προσφέρουν άρτους στη Θεά Δήμητρα κατά τη διάρκεια του εορτασμούτων Θεσμοφορίων. Η τελετή γινόταν στο ναό της θεάς στην Ελευσίνα και λεγόταν Μεγαλάρτια
Αρχαία Ρώμη
Στην αρχαία Ρώμη επίσης οι οικογένειες των νεονύμφων κατά την τελετή του γάμου έτρωγαν μαζί ψωμί.
Αρχαία Μακεδονία
Οι Έλληνες Μακεδόνες κατά το μυστήριο του γάμου έκοβαν φρεσκοψημένο ψωμί στη μέση και έδιναν από ένα κομμάτι στους νεόνυμφους για να ευλογηθεί το μυστήριο. Έτσι έγινε και στο γάμο του Μεγάλου Αλεξάνδρου με τη Ρωξάνη.
Ιουδαϊκή θρησκεία
Στην Ιουδαϊκή θρησκεία κατά τον εορτασμό του Σαββάτου (Sabbath), της ιερής μέρας της εβδομάδας, το κυρίαρχο στοιχείο στο τραπέζι είναι το hallah (χαλά) το ευλογημένο ψωμί.
Χριστιανική θρησκεία
Στη χριστιανική θρησκεία ο άρτος έχει μεγάλη σπουδαιότητα. Τόσο στην Παλαιά όσο και στην Καινή Διαθήκη υπάρχουν πολλές αναφορές στο ψωμί, όπως το μάνα εξ ουρανού που έστειλε ο Θεός στο Μωυσή, το θαύμα των 5 άρτων στην έρημο, το γάμο της Καννά.
Αλλά την ύψιστη σπουδαιότητα στον άρτο προσέδωσε ο Ιησούς Χριστός όταν τον παρομοίωσε με τον εαυτό Του και είπε: Εγώ είμαι ο άρτος της ζωής. Όποιος έρχεται σε μένα δε θα πεινάσει. Ο πιο σημαντικός όμως άρτος για τους Έλληνες είναι το πρόσφορο, που προσφέρεται από τους πιστούς για να τελεστεί η Θεία Ευχαριστία. Ο άρτος, πριν ψηθεί σφραγίζεται με αρτοσφραγίδα που αποτυπώνει πάνω του ανάγλυφο σταυρό με το σύμβολο του Ιησού Χριστού IC-XC/NI-KA, τον λεγόμενο Αμνό, στο κέντρο και γύρω τις μερίδες της Παναγίας, των Αγγέλων και των Αγίων. Αυτές οι μερίδες αφαιρούνται τελετουργικά από το πρόσφορο και τοποθετούνται από τον ιερέα στο δισκάριο. Από αυτά μαζί με τον οίνο προετοιμάζεται στο Άγιο Ποτήριο η Θεία Κοινωνία. Το υπόλοιπο πρόσφορο μοιράζεται στους πιστούς στο τέλος της Θείας Λειτουργίας σε μικρά κομμάτια που λέγονται αντίδωρα.
Η Σφράγιση του Άρτου
Σε πολλούς πολιτισμούς και εποχές συναντάμε τη συνήθεια της διακόσμησης του ψωμιού με ποικίλους τρόπους, σε διάφορες περιστάσεις. Στην Ορθόδοξη λατρεία οι άρτοι συνηθίζεται να σφραγίζονται πριν το ψήσιμό τους με ειδικές σφραγίδες που φέρουν συμβολικές παραστάσεις και επιγραφές. Οι σφραγίδες αυτές εξελίχθηκαν στο πέρασμα του χρόνου παράλληλα με τη χριστιανική λατρεία. Οι αρτοσφραγίδες διακρίνονται σε ευχαριστιακές, αυτές δηλαδή που προορίζονται για τη σφράγιση του άρτου που χρησιμοποιείται για την τέλεση του μυστηρίου της Θείας Ευχαριστίας και σφραγίδες ευλογίας, που χρησιμοποιούνται για να σφραγίζονται οι άρτοι που προσφέρονται κατά τις μεγάλες δεσποτικές και θεομητορικές γιορτές αλλά και τις γιορτές των αγίων. Οι ευλογημένοι αυτοί άρτοι μοιράζονται στους πιστούς στο τέλος της λειτουργίας για υγεία και ευημερία. Η αρτοκλασία είναι η λειτουργική παράδοση που υπενθυμίζει στους πιστούς ότι το ψωμί, εκτός από βασικό συστατικό της διατροφής του, είναι η ευλογία του Θεού για τον άνθρωπο.
Η παρουσία του ψωμιού στα ήθη και έθιμα των Ελλήνων
Η παρουσία του ψωμιού στα ήθη και τα έθιμα της ελληνικής κοινωνίας ήταν πολύ έντονη και παραμένει μέχρι τις μέρες μας, αν και το τελετουργικό έχει χάσει αρκετή από τη φροντίδα και την ιερότητα που είχε παλιά. Άλλοτε, δεν αρκούσε μόνο το γεγονός να φτάσει το χριστόψωμο στο τραπέζι των Χριστουγέννων αλλά ο τρόπος που θα παρασκευαζόταν. Το πιο σημαντικό ψωμί για τους Έλληνες είναι το πρόσφορο, βασικό μέρος της Θείας Λειτουργίας. Αλλά η περίοδος, κατά την οποία το ψωμί κατέλαβε θέση στις δοξασίες του λαού, με προεκτάσεις που άγγιζαν όλες τις μεγάλες στιγμές της ζωής, ήταν τα δύσκολα χρόνια της Τουρκοκρατίας.
Γι’ αυτό και τα χρόνια εκείνα η επιδίωξη και ευχή κάθε οικογενειάρχη ήταν να εξοικονομήσει από το καλοκαίρι αλεύρι για ολόκληρη τη χρονιά. Τα δύσκολα εκείνα χρόνια, το ψωμί ήταν μέτρο πλούτου αφθονίας και επιβίωσης. Τόσο, που σήμερα ο λαός έχει κληρονομήσει εκφράσεις όπως: «Δεν έχει ψωμί να φάει», «το βγάζει το ψωμί του» ή «αυτή η δουλειά έχει πολύ ψωμί» και άλλες. Σε εποχές, που οι άνθρωποι πίστευαν βαθειά στο Θεό, κανένα πράγμα δεν ήταν στη συνείδηση του λαού τόσο ιερό και τιμημένο, όσο το ψωμί. Όχι βέβαια μόνο, γιατί ήταν ζυμωμένο με κόπο και ήταν η βάση της διατροφής, αλλά κυρίως γιατί μόνο αυτό μετουσίωνε τη χάρη του Θεού σε σώμα και αίμα Χριστού κατά της Θεία Λειτουργία. Προεκτείνοντας αυτό το ιερό συναίσθημα, ο πιστός απέδιδε τιμή και σεβασμό και στο καθημερινό ψωμί. Γι’αυτό και η νοικοκυρά πίστευε ότι το απλό ψωμί πρέπει να καθαγιάζεται. Έτσι, ανανέωνε το προζύμι με αγίασμα δύο φορές το χρόνο, μία κατά τη Μεγάλη Τετάρτη και μία κατά την ύψωση του Τιμίου Σταυρού. Με αυτό το προζύμι ζύμωνε όλη τη χρονιά.
Γνωρίζουμε ότι σε πολλές περιοχές της Ελλάδας ο Άρτος έχει μια ξεχωριστή θέση και συνοδεύει όλες τις γιορτές της Ορθοδοξίας, τα μυστήρια, τις χαρές και τις λύπες της οικογένειας. Αλλά και στη λαϊκή διανόηση για κάθε σπουδαίο γεγονός παράλληλα με τη θρησκευτική πίστη ορθώνονταν προλήψεις και δεισιδαιμονίες. Έτσι το ψωμί έγινε το αντικείμενο πολλών τέτοιων λαϊκών δοξασιών. Το καρβέλι ποτέ δεν έπρεπε να μένει αναποδογυρισμένο πάνω στο αγροτικό τραπέζι από φόβο, μήπως όλα στη οικογένεια πάνε στραβά και ανάποδα. Μα ούτε και ολόκληρο ψωμί δάνειζε η αγρότισσα, για να μη μεταβιβάσει στους ξένους μαζί με αυτό την αφθονία των αγαθών του σπιτιού. Η νοικοκυρά πάντα έκοβε και κρατούσε μια άκρη από το ψωμί, για να δεσμεύσει έτσι την τύχη του σπιτιού. Ακόμα και τα ψίχουλα του τραπεζιού δεν πετάγονταν. Τα κορίτσια ποτέ δεν παρατούσαν τη μπουκιά τους ατελείωτη, διότι χανόταν η τύχη τους και υπήρχε κίνδυνος να μείνουν ανύπαντρα. Και τα αγόρια έπρεπε να φάνε μέχρι και την τελευταία μπουκιά, καθώς αν την έτρωγε κάποιος άλλος άρπαζε τη δύναμή του.
Το ψωμί είχε κεντρική θέση στα ήθη του γάμου, της γέννησης, ακόμα και στο θάνατο. Έχει βαθιά τις ρίζες του στην ελληνική κοινωνία. Συνειδήσεις έχουν διαμορφωθεί από αυτό και κοινωνίες το έχουν δοξάσει, όπως καθετί θεϊκό. Μια απλή φράση, ο όρκος που έπαιρναν οι αγρότες «μα το ψωμί» περικλείει μέσα του όλη τη μυσταγωγία και το σεβασμό που έδειχναν οι άνθρωποι στο ταπεινό ψωμί.